رعایت سلسله مراتب ارزشها در نوآوری: مشارکت زنان در بازاندیشیِ فناوری رقمی
ترجمۀ فارسیِ بیانیۀ جامعۀ بینالمللی بهائی خطاب به شصت و هفتمین جلسۀ کمیسیون وضع و جایگاه زنان
تغییرات و دگرگونیهای پرشتابِ واقعیتهای جهانی درکِ عمیقتری از بههمپیوستگیِ جهانِ بشری را برانگیخته، و به همراهِ آن وابستگیِ بیشتری به فناوریِ رقمی را باعث شده است. این موضوع سببِ محرومیتِ بسیاری از زنان شده و آنان را به حاشیه رانده است، از جمله زنانی را که -به سببِ عدمِ داشتنِ دسترس به آن- نمیتوانند تشخیص دهند که فناوریهایی از این دست به چه نحوی بر جوامعِ آنان اثر خواهد گذاشت. با این حال، اگر مشکلاتِ مربوط به دسترس داشتن به آن فناوری و مانندِ آن حل شود، مشکلِ عمیقتری باقی میمانَد. بسیاری از فناوریها که باید مانند ابزاری برای بسط و گسترشِ تواناییِ انسان عمل کند و به جهتِ ایجادِ تمدنی مرفه و منسجم و حاکی از ارزشهای والای انسانی به کار رود، در عوض عقایدِ مخدوش و تحریف شدهای را در مورد پیشرفت و هدف و سرشت و هویتِ انسان تنفیذ و تثبیت میکند. بسیاری از فناوریها -که با هدایتِ افرادِ معدودی برخوردار از امتیازاتِ ویژه، طرح میشود- متّکی بر ارزشهای مادّی است، و بدون در نظر گرفتنِ پیامدهای اجتماعی و اخلاقی و روحانی، از حیطهای برکَنده و در حیطهای دیگر نشا میشود. هر چند هنگامی که فناوری از نظرگاههای زیانمند مایه بگیرد، بر هر انسانی اثر میگذارد، این اثر بر زنان و دختران -که در بسیاری از موارد نخستین هدفِ بازارِ مصرف به شمار میروند- نمودارِ چالشِ خطیری است. از آنجا که ابزار رقمی به نحوی رو در فزون در زمینههای گوناگونِ کوششهای انسانی به کار میرود، بررسیِ صادقانۀ ارزشها و مقاصدی که فرایندِ نوآوری را شکل میدهد و ماهیتِ آن را معیّن میکند، ضرورت مییابد. آنچه برای این گونه بررسی اهمیتِ تام دارد باید دیدگاهها و کمکهایی باشد که زنان بتوانند عرضه کنند تا ابزار جهانِ نو که مایه گرفته از ارزشهای مشترکِ انسانی باشد، به شمارِ زیادی از مردم کمک کند که قوا و استعداشان شکوفا شود.
فناوری قابلیتِ آن را دارد که ابزاری بس مؤثر در افزایشِ قابلیت و ظرفیتِ انسان و ایجادِ ارتباط در میان جوامعِ انسانی باشد. اما مانند هر ابزارِ دیگری، فناوری و فضاهای حاصل و برآمده از آن را میتوان هم در راههای گوناگون به کار بُرد تا فایدهای به بار آوَرَد و هم میتوان به نحوی از آن استفاده کرد که بر نابرابریهای موجود بیفزاید. با نظر به جنبة مثبت و سازندة فناوری باید گفت که شبکهها و جنبشهای بَرخط (آنلاین) سهمِ مهمی در موردِ افزایشِ آگاهی دربارۀ چالشهای بسیاری که زنان و دختران با آن رو به رویاند ایفا کرده و دایرۀ مشارکت را از راههایی که پیش از این تصورناپذیر مینموده، وسعت بخشیده است. در عین حال، وقتی شبکههای مذکور از دیدگاههای حقیر و صرفاً با تمرکز بر سود به پیش رانده شود، برای جدا کردن و محرومیت و آزار و استعمار و حتی سرکوب به کار رفته است.
فناوریهای رقمی از لحاظِ مراتبِ ارزشها بیطرف و بدون رجحانِ ویژه نیست. نوآوری در فناوری، مانند نمونه و نوع توسعۀ سنتی، به شدت متأثر از حمایتِ مادی است. مفاهیم و انگارههای بنیادی دربارۀ توسعه و پیشرفت غالباً مصرفِ انواع کالا را با کسبِ سعادتِ بیشتر مشتبه میسازد. اَشکالِ گوناگونِ سوگیری و غرضورزی و نابرابری، و دیدگاههایی دربارۀ سرشتِ انسان و مفهومِ پیشرفت –مایه گرفته از ملاحظات تنگنظرانه در بارۀ سودِ تجاری—معمولاً در طرح و اجرا و کاربردِ فناوریهای رقمی تعبیه شده، و به مصرف کننده یا کاربر، به عنوان مثال، با شیوههایی تبلیغ میشود که، به رغمِ ملاحظاتِ ثابت شدة علمی دربارۀ اعتیاد، بازدید از صفحة ابزار رقمی را به حداکثر برساند. بررسیِ راستین و صادقانۀ پیشفرضها و هنجارهای زیربناییِ ایجاد و کاربُردِ این گونه فناوریها از اهمیت خاصی برخوردار است. تصورات کاملتری در مورد سرشت و ماهیت انسان، با شمولِ خصائل و صفاتی چون قابلیتِ اعتماد و تعهد به حقیقت و حسِ وظیفهشناسی، به عنوان بخشهای سازندۀ نظمِ دیرپا و ثابتِ جهانی، چگونه میتواند به نحوی رو در فزون در فناوریهای رقمی بروز و ظهور یابد؟ جوامع چگونه میتوانند در فرایندی که در آن مشترکاً اولویتهایشان را شناسایی کنند مشارکت کنند، و به چه نحوی میتوانند در مشورت دربارۀ تأثیرِ فناوری در عرصۀ محلی دست داشته باشند؟
هر چند هر فرد و هر جامعه به شکلِ منحصر به فردی از ارزشهای مشکلسازِ آن گونه ابزار تأثیر میپذیرد، تلفیق و آمیزش گستردۀ این ارزشها با فناوری اثراتِ زیانمندی بر بسیاری از زنان و دختران داشته، بهویژه در شیوهای که آنان را، یا به صورت کالایی برای فروش در میآورد یا تحریصشان میکند که مصرف کنندة کالا باشند و طیفِ رو به گسترشی از اجناس و کالاهای مادی را تحتِ عنوانِ به اصطلاح، خودبِهسازی (self-improvement) مصرف کنند. دقیقاً به سببِ همین موارد، و نیز به سببِ خصیصۀ مردسالارانۀ فرهنگی که در محیطهای تصمیمگیری دربارۀ نوآوری وجود دارد است که مشارکت زنان در آن محیطها ضرورت دارد تا درک و برداشتِ بهتری از این چنین فناوریها حاصل شود و بتواند، به نحوی مناسب و با شعور و آگاهی، ایجاد و به کار برده شود.
گسترشِ مشارکتِ زنان مآلاً باید بر اساسِ تصدیقِ این واقعیت باشد که کثرت و تنوعِ دیدگاه لازمۀ ایجادِ آیندهای است که پاسخگوی طیفِ کاملِ تجربیاتِ انسانی باشد. با نظر به نگرانیهای آشکار در موردِ حضورِ زنان در بخشی که به حکمِ سنّت، تحتِ سلطۀ مردان بوده، مشارکتِ زنان در تصمیمگیری راجع به طرحهای مسئولانه و کاربُرد و توزیعِ این گونه فناوری، و علاوه بر آن، ایجادِ محتوای رقمی باید در اولویت قرار گیرد. با این حال، نمایندگی بر اساسِ برابری، به جای این که تنها به صورتِ هدفی محسوب شود، به صورتِ وضعی عمل میکند که الگوهای رایج و شایعِ رقابت و نابرابری را توانِ آن میدهد که جا را برای همکاری و پرسشگریِ جمعی و توجه به خیرِ عام باز کند. مانند بسیاری از مواردِ دیگر، بیشترین میزانِ تغییر باید از جانبِ کسانی صورت گیرد که بیشترین بهره و سود و امتیاز را از فرهنگِ متداولِ موجود به دست آوردهاند.
مشارکت زنان –که در واقع گشودن و گستردنِ افقِ دیدگاهِ انسان در فرایندِ پرسشگری است—در ورای دگرگونیِ فرهنگ در فضاها و فرایندهای مرتبط با نوآوری در فناوری، میتواند در ایجادِ نوع و نمونههای نوینی برای راهبری و هدایتِ تحولاتِ فناوری دخیل و مؤثر باشد. هر چند قابلیت برای کاوش و پژوهشِ ملاحظاتِ اخلاقیِ مربوط به فناوریِ رقمی را هر کس میتواند نشان دهد، خواه زن یا مرد، تجربۀ بسیاری از زنان که ناشی و متأثر از تحمیلِ جهانبینیِ مردسالارانه است، آنان را در وضعی قرار میدهد که بتوانند مواردِ خاصی از بصیرت را در موردِ تحول و توسعۀ نمونههای کاملتری که شکل گرفته از ویژگیهایی چون توازن و عدالت و تنوع و توجهی به نسلهای آینده باشد عرضه کنند. با چنین کاری، زنان میتوانند تأمین کنند که این ویژگیها با استمرار و ثباتِ بیشتری تحولِ فناوری را شکل دهد.
هنگامی که طیفِ گستردهتری از کیفیات و ویژگیها فرهنگِ بخشِ فناوری را شکل دهد، تواناییِ آن بخش گسترشِ بیشتری مییابد. مشارکت و پرسشگریِ جامع و کُلگرایانه (holistic) آن گاه که متکی و بر پایة تعهد به اصلِ تساویِ همة افرادِ انسان، اعم از زن و مرد باشد، به جای این که سدی برای جلوگیری از نوآوری و رشد شود، قابلیتِ آن را دارد که گونههایی از نوآوری را شکوفا کند که بیشتر بازتاب و نمایندة ارزشهای جمعی و مشترکِ جهانِ بشری باشد.
در عرصة ملی، سیاستهایی باید اتخاذ شود که تأمین کند که دیدگاههای متعدد و گوناگونی در فضاها و فرایندهای مرتبط با نوآوری در فناوری در آن تعبیه شود و به کار رود. فناوری دسترسِ آدمی را میگسترد؛ به همین جهت، باید مواظب بود که نظامِ اخلاقیاتی را که در آن حیاتِ آدمی شکوفا میشود گسترش دهد نه این که سببِ قطعِ آن گردد. این امر طبعاً شاملِ ساز و کارهایی برای حمایت از مشارکتِ تام و تمام و هدفمندِ زنان خواهد بود. دولتها نیز باید سهمِ فعالتری در پاسخگویی به تهدیداتِ کنونی، از جمله محافظت از زنان و کودکان و جوامعِ آسیبپذیر در برابرِ مواردِ نقضِ حقوقِ بشر در فضای مجازی، ایفا کنند.
تأمینِ تعدد و تنوعِ دیدگاه در عرصة بینالمللی در شکل دادن به ایجاد و کاربُرد و توزیعِ مسئولانة فناوری نیز ضرورت دارد به ویژه با در نظر گرفتنِ گستره و عملکردِ ذاتاً جهانیِ آن. در این مورد، به گرد هم آوردنِ سازمان ملل و دولتها و بخشِ خصوصی و جامعهی مدنیِ شاملِ زنانِ کنشگر برای تحلیلِ علنیِ اثرات و ارزشهایی که توسعة فناوریهای رقمی را شکل میدهد و بر آن اثر میگذارد نیز، حائز اهمیت است و تجمع آن گروه برای تعیینِ سیاستهای بینالمللیِ برخاسته از اصولی چون برابری و عدالت و جهانشمولی و متانت و امانت و تحرّی حقیقت نیز از اهمیتی خاص برخوردار است. حرکت به سوی «پیمانِ جهانیِ رقمی» که آن را دبیر کلِ سازمان ملل متحد توصیه کرده، و متضمن این نظر است که نوآوریهای فناوری با ارزشهای مشترکِ جهانی همردیف و همتراز باشد، از جمله پیشنهادهایی شایانِ غور و تأمل بیشتر است. ایجادِ سنجههایی برای پیشرفت، مزید بر تولیدِ ناخالصِ داخلی در زمینة طرح و ساختنِ مفاهیمِ جامعترِ پیشرفت، به سنجشِ مفروضاتی که در طرحِ فناوری تعبیه شده است کمک خواهد کرد. در این مورد، سازمان ملل متحد فرصتِ یگانهای برای ایجادِ فرایندهایی دارد که نمونه و الگوهای سالمتری از نوآوریهای فناوریِ جهانِ بشری را ترویج کند. برای رسیدن به این هدف، ضروری است که دیدگاههای زنان در آن الگوها گنجانده شود و در اولویت قرار گیرد و مشارکتِ آنان نیز برای شکلدادن به مسیرِ توسعة فناوری ترویج گردد. پیگرد و بررسیِ ساز و کارِ اعتلای آموزشِ زنان و کودکان برای استفاده از فناوریِ رقمی، و همچنین تأمینِ مشارکتِ کامل، نمایندگی، حفاظت و رفاهِ آنان در فضای مجازی را میتوان با بررسیهای گاه به گاه و در محیطهایی مانند این کمیسیون بازبینی کرد.
این برهه از تاریخ فرصتی فراهم میسازد که نوآوریِ فناوری با والاترین ارزشهای خِرَد و حکمتِ آدمی هماهنگ شود. تصورات و پندارهای سنّتی دربارة پیشرفت و سرشتِ آدمی نمیتواند مفاهیمِ ژرفتری از رفاهِ انسان و ایجادِ تمدنی شکوفا و آباد -شاملِ شکل دادن و به پیش راندنِ فناوری رقمی- را تعبیر کند و پاسخگوی آن باشد. عرضهکردنِ طیفِ گستردهای از دیدگاههای گوناگون به منظور بازپرسی از قاطعیتِ مفروضاتِ زیرینی، برای طرح و ترسیمِ آیندهای که رفاهِ مادی را با در نظر گرفتنِ مواردِ اخلاقی و اجتماعی و روحانی متعادل کند ضرورتِ تام دارد. در همین مورد، رأی و نظرگاه زنان، به ویژه زنانی را که جهانبینی و دیدگاههای مادی به حاشیه رانده، الزامی است. مشارکتِ هدفمندِ آنان لازمة ایجادِ الگوهای جدیدِ فرهنگ و تفاهم در موردِ توسعة فناوری است. ساختنِ نمونة جامعتری که استوار بر برداشت و مفاهیمِ والاتری از سرشتِ انسان و پیشرفتِ او باشد، و نیز تحولِ ابزارهایی که بتواند مطابقِ نیازها و اولویتهای مشخّصِ جوامعِ معیّنی به جهتِ اصلاح و بهبودِ اجتماع به کار رود، چشماندازی است برای نوآوریِ فناوری که امکاناتِ بیشماری را فراهم خواهد ساخت.